Ιστορική ανασκόπηση, γενική προσέγγιση και σύγχρονη θεώρηση του θεσμού της οικογένειας
Οικογένεια είναι η μικρή ομάδα ανθρώπων που βασίζεται στον γάμο ή στην εξ αίματος συγγένεια και που τα μέλη της τα συνδέουν η κοινή διαβίωση, η αμοιβαία ηθική ευθύνη και η αλληλοβοήθεια.
Το οικογενειακό δίκαιο δεν δίδει σαφή ορισμό της οικογένειας και αφήνει στην επιστήμη και την νομολογία να προσδιορίσει την έννοια της οικογένειας επί τη βάσει των κρατουσών στην κοινωνία αντιλήψεων.
Υπό ευρύτερη έννοια, ως οικογένεια νοείται το σύνολο προσώπων συνδεδεμένων μεταξύ τους δια της κοινής καταγωγής και διά του γάμου.
Εθεωρείτο παλαιότερα κυρίως ως παραγωγική μονάδα, σε αυτήν δε περιλαμβάνονταν οι γονείς, τα τέκνα με τους συζύγους τους και τα τέκνα των τέκνων, αν και όταν συζούσαν. Αποτελείτο δηλαδή από τον κύκλο των προσώπων ή των συζυγικών οικογενειών τα οποία κατάγονται από κοινό γενάρχη και ζούσαν όλοι μαζί (πατριαρχική οικογένεια). Όταν μεταβλήθηκαν όμως οι κοινωνικές συνθήκες λόγω περιορισμού ή παύσεως της παραγωγικότητας και των λοιπών λειτουργιών της οικογένειας, διότι μεγάλωσαν οι πόλεις και αυξήθηκε η μετακίνηση ή η μετανάστευση, όλα αυτά οδήγησαν σχεδόν στην διάλυση της πατριαρχικής οικογένειας.
Υπό στενότερη δε έννοια, ως οικογένεια νοείται το ζεύγος των εν νομίμω γάμω συμβιούντων συζύγων μετά των ανηλίκων και αγάμων αυτών τέκνων (συζυγική οικογένεια). Στα τέκνα συμπεριλαμβάνονται και τα θετά, οπότε γίνεται λόγος για θετή οικογένεια, η οποία ιδρύεται με την υιοθεσία. Ενδεχομένως βέβαια στην οικογένεια να συμπεριλαμβάνονται και οι πρόγονοι (τέκνα από άλλο γάμο) , όταν συμβιούν.
Από τη άποψη της νομότυπης συγκρότησής της, η οικογένεια διακρίνεται σε νόμιμη και εξώγαμη. Νόμιμη είναι αυτή που στηρίζεται σε γάμο, εξώγαμη δε είναι εκείνη η οικογένεια που στηρίζεται στην εξώγαμη συμβίωση και την γέννηση τέκνου από άγαμη μητέρα. Επίσης, μπορεί να υπάρχει φυσική οικογένεια που μπορεί να είναι νόμιμη ή εξώγαμη.
Τον πυρήνα της οικογένειας αποτελεί η δια του γάμου δημιουργούμενη συζυγική κοινότητα. Τον συνεκτικό δε κρίκο ο οποίος συνδέει τα μέλη της οικογένειας μεταξύ τους αποτελεί η συγγένεια, δηλαδή ο δεσμός που συνδέει δύο ή περισσότερα πρόσωπα και απορρέει είτε εκ της κοινής καταγωγής τους ή του φυσικού δεσμού του αίματος (εξ αίματος συγγένεια ή ομαιμότης) είτε εκ του γάμου, δηλαδή εις στον εξ αφορμής του γάμου γεννώμενον δεσμόν μεταξύ του ενός των συζύγων και την εξ αίματος συγγένεια του ετέρου (αγχιστεία ή κηδεστία). Προϋπόθεση δε για την δημιουργία της συγγένειας είναι βεβαίως η ένωση δύο ετερόφυλων προσώπων (γάμος ή εξώγαμος σχέση στην εξ αίματος συγγένεια, οπωσδήποτε δε γάμος εις στην αγχιστεία).
Η οικογένεια ως κοινωνικό φαινόμενο δεν είχε στην όλη ιστορική της διαδρομή την σημερινή φυσιογνωμία και όψη. Η καθ όλη εξέλιξή της και η φύση της προσδιορίστηκαν καθοριστικά από διάφορες μεταβολές, όπως οι οικονομικές καθώς και οι μεταλλαγές του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Στην πρωτόγονη περίοδο η οικογένεια είχε την έννοια του κύκλου προσώπων που μεταξύ τους επιτρέπονταν οι γενετήσιες σχέσεις (ομαδικοί γάμοι). Η αρχική της μορφή είναι η ομόαιμη. Σε αυτή μόνο οι πρόγονοι και οι απόγονοι, οι γονείς και τα τέκνα αποκλείονταν από τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του γάμου και ανάμεσά τους δεν ήταν επιτρεπτές οι γενετήσιες σχέσεις. Οι άλλοι, τα αδέλφια και αδελφές, εξαδέλφια και εξαδέλφες, α΄ και β΄ και μακρινού βαθμού, ήταν όλοι αδέλφια και αδελφές μεταξύ τους και γι αυτό και ανδρόγυνα. Το επόμενο βήμα ήταν ο αποκλεισμός των αδελφών από τις γενετήσιες σχέσεις μεταξύ τους (αδελφοί και αδελφές). Μέσα όμως στο ίδιο καθεστώς των ομαδικών γάμων κάνει την εμφάνισή του και ο ζευγαρωτός γάμος. Ανάμεσα δηλαδή στις πολυάριθμες γυναίκες του ο άνδρας είχε μια κυρία ως σύζυγο, η οποία ήταν γι αυτήν ο κύριος άνδρας, ανάμεσα σε όλους τους άλλους. Όταν όμως αργότερα με τη διάλυση του γένους και της κοινοκτημοσύνης δυναμώθηκε ο ρόλος των ανδρών στην κοινωνία και η συμμετοχή τους στον πόλεμο και στην παραγωγή, στην κατοχή και χρήση των παραγωγικών μέσων (εργαλείων) αυξήθηκε και ως εκ τούτου η αύξηση του πλούτου και η συγκέντρωση στα χέρια του γίνεται κυριαρχική και εξέχουσα, η γυναίκα μεταπίπτει βαθμιαία αλλά σταθερά σε κατάσταση υποδούλωσης και φυσικά υποβάθμισης. Παρουσιάζεται δηλαδή στο κοινωνικό προσκήνιο η αυστηρή μονογαμική οικογένεια, μόνον όμως εις βάρος των γυναικών.
Η μονογαμική οικογένεια αποστολή και σκοπό είχε ειδικότερα την γέννηση παιδιών μα αναμφισβήτητη πατρότητα, για να μπορέσουν να κληρονομήσουν τα αγαθά του πατέρα τους. Ο τύπος αυτός της οικογένειας από πλευράς λύσεώς ήταν μορφή προωθημένη σε σχέση με την ζευγαρωτή, σε όφελος όμως μόνο του άνδρα. Ενώ δηλαδή στη ζευγαρωτή οικογένεια ο γάμος λυνόταν με την απλή επιθυμία του καθενός συζύγου, στη μονογαμική οικογένεια ίσχυε ο κανόνας, κατά τον οποίο μόνον ο άνδρας μπορούσε να λύσει το γάμο και να διώξει την σύζυγό του. Και το δικαίωμα επίσης της συζυγικής απιστίας (μοιχείας) ήταν δικό του προνόμιο.
Η κοινωνική λειτουργία της οικογένειας είναι σημαντική , διότι αυτή ικανοποιεί σοβαρές βιολογικές, οικονομικές, κοινωνικές, ψυχικές και πνευματικές ακόμη ανάγκες του ανθρώπου. Επιτρέπει την συγκλήρωση του βίου του άνδρα και της γυναίκας και την ένωση σωμάτων και ψυχών. Επίσης επιτρέπει την αναπαραγωγή νέων μελών της κοινωνίας, την ανατροφή τους και την ένταξή τους στην κοινωνία. Όλες αυτές οι λειτουργίες μόνον στο πλαίσιο της οικογένειας μπορούν ικανοποιητικά να εκτελεσθούν, ιδιαίτερα η ανατροφή και διατροφή των τέκνων, ενώ η κρατική επέμβαση στην οικογένεια προσιδιάζει μόνον στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Επειδή δε η χειραφέτηση του νέου ανθρώπου αργεί, απαιτείται ο δεσμός των γονέων να έχει κάποια μονιμότητα.
Μεγάλες μεταβολές σημειώθηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και ειδικότερα με το Ν. 1329/83 αναφορικά με την προσπάθεια σωστής οργάνωσης της οικογένειας, την ανύψωσή της σε ηθικοοικονομική ένωση, βασισμένη στην αγάπη, αλληλεγγύη και αμοιβαίο σεβασμό.
Δημιουργός της νόμιμης οικογένειας είναι ο γάμος. Σκοπός του γάμου είναι η δημιουργία μόνιμης συμβίωσης μεταξύ των ετερόφυλων προσώπων, η οποία να διέπεται από τις αρχές της αμοιβαιότητας και της συντροφικότητας. Παρεπόμενη όμως συνέπεια, όχι όμως και αναγκαία και απαραίτητη είναι η τεκνοποιΐα.
Η ομαλή ροή όμως της οικογένειας πολλές φορές διαταράσσεται και δημιουργούνται χάσματα και ρήγματα που οδηγούν στην διάσταση, ενίοτε μακροχρόνια και αγεφύρωτα και τελικά στην διάλυση του γάμου και της οικογένειας με ολέθριες συνέπειες κυρίως για τα παιδιά.
Ο γάμος δεν είναι πάντοτε σταθερός και ασάλευτος. Η συμβίωση είναι δύσκολη υπόθεση και συνεπάγεται αμοιβαία αλληλοκατανόηση. Η γαμική ένωση συνεπάγεται χαρές αλλά και ευθύνες και θύελλες πολλές. Απορρέουν συνθήκες ζωής ευχάριστες αλλά και δυσάρεστες, προβλήματα και καταστάσεις δισεπίλυτες. Διαφορές χαρακτήρων και συγκρούσεις των έγγαμων συζύγων, διαφορές παιδείας και αγωγής, διάφορα οικονομικά θέματα ως και παρεμβάσεις κακοπροαίρετες τρίτων προσώπων στη ζωή του ζεύγους και πολλά άλλα, δημιουργούν κλονιστικά γεγονότα και προβλήματα στη οικογένεια.
Η ζωή έχει πολυμορφία και ποικιλία. Το ίδιο και οι σχέσεις των ανθρώπων που δημιουργούν οικογένειες (σύζυγοι) έχουν πολλές φορές παρεμβάσεις και παρεκτροπές, σκηνές ζηλοτυπίας, βιαιοπραγίες και προσβολές της σωματικής ακεραιότητας του άλλου, απειλές κατά της ζωής, στέρηση της ελευθερίας, στέρηση της διατροφής και γενικά αδιαφορία για την διαβίωση του άλλου συζύγου, υβριστικές και απρεπείς συμπεριφορές και άλλα παρεμφερή ελαττώματα (μέθη), διάπραξη ατιμωτικού αδικήματος, εξαπάτηση συζύγου, σαδιστικές και ανώμαλες σεξουαλικές διαθέσεις, ομοφυλοφιλικές σχέσεις, άρνηση εκτέλεσης συζυγικών καθηκόντων και πολλά άλλα επιφέρουν τον κλονισμό της εγγάμου συμβιώσεως και γενικά την διάλυση της οικογένειας.
Οι νέες αντιλήψεις που επικρατούν εξαιτίας της αλλαγής της δομής της οικογένειας, των συνθηκών της οικογενειακής ζωής και εργασίας (κυρίως με την ένταξη της γυναίκας στην παραγωγική διαδικασία) και συνακόλουθα και της φύσεως των σχέσεων των γονέων μεταξύ τους, διαμορφώνουν πολλές φορές διαφορετικό πλαίσιο στις σχέσεις τους προς τα τέκνα, στην επιμέλεια και στη γονική μέριμνα γενικότερα, ήτοι: α) στην ανατροφή, δηλαδή στην φροντίδα που αποβλέπει στη σωματική, ηθική και ψυχική υγεία και ανάπτυξη του τέκνου, β) στην επίβλεψη, δηλαδή την υποχρέωση του γονέα να ελέγχει την αγωγή και συναναστροφή του τέκνου και γ) στην επικοινωνία του με το τέκνο.
Στα πλαίσια της οικογένειας δημιουργούνται οι οικογενειακές ανάγκες των συζύγων και τέκνων τους και γενικότερα η συμβολή όλων των μελών της οικογένειας στην λειτουργία του κοινού οίκου.
Έχουν δε υποχρέωση οι σύζυγοι να συνεισφέρουν από κοινού ο καθένας ανάλογα με τις δυνάμεις τους για την αντιμετώπιση των αναγκών της οικογένειας, όπως προβλέπει και ο Αστικός Κώδικας και με μέτρο την επιμέλεια που δείχνουν, ευθύνονται στις προσωπικές τους υποθέσεις.
Στα πλαίσια της καλώς εννοουμένης οικογένειας λαμβάνεται μέριμνα για τις πνευματικές και υλικές ανάγκες των τέκνων (μάθηση, τροφή, ενδυμασία, οίκηση, νοσηλεία, ανάρρωση, αναψυχή, ταξίδια), την ανατροφή και επαγγελματική εκπαίδευση και για την υγεία και τα χρηστά τους ήθη. Η αρμονική και ειρηνική συμβίωση των συζύγων και η εκ ταύτης απορρέουσα ωφέλιμη επίδραση στην διαμόρφωση της προσωπικότητας των τέκνων από της εμβρυακής καταστάσεως μέχρι της εφηβικής ηλικίας αυτών εμποδίζει την κατολίσθηση προς την ανηθικότητα και το έγκλημα και έτσι επιδρά ευνοϊκώς επί της εγκληματικότητας. Αντιθέτως η δυσαρμονική και πλήρης ερίδων συμβίωση των συζύγων, το διαζύγιο, ο δεύτερος ή ο τρίτος γάμος, η διγαμία, η παράνομη συμβίωση, στερούν τα τέκνα της αναγκαίας στοργής, παρέχοντας σε αυτά επιβλαβή παραδείγματα για τον εύπλαστο χαρακτήρα τους και εν γένει ωθούν γονείς και τέκνα προς τον ανήθικο βίο και το έγκλημα.
Σημαντικό ποσοστό της εγκληματικότητας των ανηλίκων τέκνων οφείλεται στην έλλειψη εκ μέρους της οικογένειας της απαιτούμενης μητρικής και πατρικής στοργής και φροντίδας. Πρέπει να λαμβάνουν τα τέκνα οικογενειακή αγωγή προς διάπλαση μιας φιλονόμου προσωπικότητας και η οικογένεια να παρέχει σε αυτά όχι μόνο αγάπη και στοργή αλλά και την αγωγή εκείνη που είναι ανάλογη προς τον χαρακτήρα του παιδιού, να ενισχύει τις έμφυτες ιδιότητες και ικανότητες και να εξαλείφει τις επιβλαβείς τάσεις των ανηλίκων τέκνων. Η μη παροχή προς τα ανήλικα τέκνα μια ορθής και πλήρους οικογενειακής αγωγής συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας μειονεκτικής και αντικοινωνικής προσωπικότητας, η οποία ωθεί τον φορέα της προς το έγκλημα.
Η οικογενειακή αγωγή είναι έργο δύσκολο, προϋποθέτει ορισμένες γνώσεις αλλά και εγκαρτέρηση.
Η οικογένεια εξακολουθεί λοιπόν και σήμερα, παρά τον κλονισμό που έχει υποστεί, να εξυπηρετεί σπουδαίους σκοπούς του ανθρώπινου βίου εν γένει. Αναδεικνύεται μέσω αυτής ο εξέχων ηθικός ρόλος της, όπως τον αντιλαμβάνεται η χριστιανική διδασκαλία.
Η κοινωνία βίου η οποία πρέπει να συνδέει τους συζύγους δημιουργεί τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την από κοινού αντιμετώπιση από αυτούς, επί βάσεως αμοιβαίας συμπαραστάσεως και αγάπης, των δυσχερειών τις οποίες συνεπάγεται ο αγώνας για την επιβίωση. Το πνεύμα της θυσίας και του χρέους το οποίο εμπνέει και επιβάλλει ο οικογενειακός βίος, βοηθά στην διάπλαση τελειότερης προσωπικότητας. Η οικογένεια αποτελεί το κατάλληλο φυτώριο για την πνευματική και ηθική διαπαιδαγώγηση και διαμόρφωση των τέκνων.
Η σύγχρονη ψυχολογία και παιδαγωγική αποδίδουν πράγματι εκ νέου την εξέχουσα σημασία στον ηθικοπλαστικό και παιδαγωγικό εν γένει ρόλο της οικογένειας, προκειμένου μάλιστα για τις μικρότερες ηλικίας τέκνα, ρόλο τον οποίο δεν δύναται να διαδραματίσει εξίσου επιτυχώς το σχολείο και το κράτος. Αλλά και προς τα έξω η οικογένεια με τον ηθικοπλαστικό της ρόλο και την πνευματική και ανθρωπιστική αποστολή της, προσφέρει στην κοινωνική ολότητα, την ύψιστη υπηρεσία η οποία αποτελεί τον αναγκαίο φραγμό εναντίον του απόλυτου τεχνοκρατικού πνεύματος και της τάσεως προς μαζικοποίηση που χαρακτηρίζουν την σύγχρονη εποχή. Εξαιτίας δε του χαρακτήρα μονιμότητας της νομίμου οικογένειας, δημιουργείται και εμπνέεται το ισχυρό αίσθημα της ασφάλειας και σταθερότητας η οποία αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την προαγωγή των σκοπών της.
Ο συνταγματικός νομοθέτης προστατεύει την οικογένεια και τον γάμο με τη ρύθμιση του άρθρου 21 παρ.1 κατά το οποίο «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους». Δεν παραλείπει δηλαδή η διάταξη να τονίσει την κοινωνική και εθνική σημασία της οικογένειας.
Προσέτι ποινικές διατάξεις προστατεύουν το θεσμό της οικογένειας και του γάμου. Η προστασία της οικογενειακής τάξης δεν ενδιαφέρει μόνον το πρόσωπο κατά του οποίου στρέφεται, αλλά και το κράτος το οποίο έχει συμφέρον στη διαφύλαξη της γνήσιας οικογενειακής τάξης των προσώπων.
Οικογενειακή τάξη είναι η σχέση οικογενειακού δικαίου ενός προσώπου προς άλλα πρόσωπα, στηριζόμενη στην καταγωγή, τη γέννηση, τη νομιμοποίηση, την υιοθεσία και τον γάμο.
Ο νομοθέτης μιας πολιτισμένης χώρας, προστατεύοντας την οικογένεια, προφυλάσσει το έθνος και τον πολιτισμό. Το οικογενειακό αίσθημα αναμφισβήτητα αποτελεί ισχυρή δύναμη ηθικότητας, εργασίας και θυσίας. Το άτομο στην οικογένεια όχι μόνο γεννιέται αλλά και σχηματίζεται και αναπτύσσεται, δεχόμενο τη διαπαιδαγώγηση από την οποία εξαρτάται η τύχη του ως ανθρώπου και ως πολίτη. Το κράτος, έχοντας συνείδηση των σκοπών του, δεν δύναται να μην προστατέψει την οικογένεια, διότι το υγιές αυτής αποτελεί προϋπόθεση της υγείας της κοινωνίας. Το κράτος, δια της προστασίας της οικογένειας προστατεύει αυτό και μάλιστα ενδιαφέρεται πρωτίστως στη διαφύλαξη της γνήσιας οικογενειακής τάξης των προσώπων (διατήρηση ληξιαρχικών βιβλίων περί της οικογενειακής τάξης των προσώπων). Μάλιστα, η οικογενειακή τάξη αποτελεί έννομο αγαθό δημοσίου δικαίου και δεν έχει σημασία η συγκατάθεση των προσβαλλομένων προσώπων.
Επειδή λοιπόν, όπως ελέχθη, η οικογένεια αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνίας, πρέπει να συμβάλουμε όλοι στην ενίσχυση αυτής, για να αποκτήσει μεγαλύτερη μονιμότητα και σταθερότητα.
Μιχαήλ Χούμας
