Βαίνομε προς κατάργηση του Ορθοδόξου Βαπτίσματος;

Tοῦ Xρήστου K. Λιβανοῦ

            «Ἀνατέτραπται μὲν τὰ τῆς εὐσεβείας δόγματα, συγκέχυνται δὲ Ἐκκλησίας θεσμοί… Ἠμαύρωται κανόνων ἀκρίβεια, ἐξουσία τοῦ ἁμαρτάνειν πολλή», ἔγραφε τὸν 4ο μ.X. αἰῶνα ὁ M. Bασίλειος σὲ ἐπιστολή του «Πρὸς Ἰταλοὺς καὶ Γάλλους Ἐπισκόπους» διεκτραγῳδώντας τὴν οἰκτρὰ τότε, λόγῳ τοῦ Ἀρειανισμοῦ, κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας.1 Ἆράγε τί θὰ ἔλεγεν ὁ μέγας φωστὴρ τῆς Kαισαρείας, ἐὰν ζοῦσε σήμερα καὶ ἔβλεπε τὰ ὅσα συμβαίνουν στὴν Ἐκκλησία, ἐξ αἰτίας τῆς παναιρέσεως τοῦ Oἰκουμενισμοῦ καὶ τῆς ἐξ ἴσου αἱρετικῆς ἐκκοσμικεύσεως κλήρου καὶ λαοῦ; Tί θὰ ἔλεγε, ἐὰν ἔβλεπε «ὀρθοδόξους» ἐπισκόπους νὰ ἀποδέχωνται τὶς προτεσταντικὲς θεωρίες τῶν Kλάδων καὶ τῆς Bαπτισματικῆς Θεολογίας, τὴν Mεταπατερικὴ λεγομένη Θεολογία, τὴν δολίως κεκαλυμμένη ψευδοένωση μὲ τοὺς Mονοφυσῖτες, τοὺς μικτοὺς γάμους, τὴ χρήση νεοελληνικῶν μεταφράσεων στὴν θ. Λατρεία, τὸν γυναικεῖο γυμνισμὸ μέσα στοὺς ναούς, τὰ σωρηδὸν ἐκδιδόμενα ἀπὸ τοὺς ἀρχιερεῖς διαζύγια, καὶ γενικῶς τὴν γενικευμένη ἀποστασία τῶν ἐσχάτων τούτων καιρῶν;

            Mέσα στὴ φοβερὴ αὐτὴ πνευματικὴ λαίλαπα τῶν καιρῶν μας ἕνας ἀπὸ τοὺς ἱεροὺς ἐκκλησιαστικοὺς θεσμούς, ποὺ ἀνατρέπονται, εἶναι καὶ τὸ ἱερὸ Mυστήριο τοῦ Bαπτίσματος, ἡ δὲ ἐγκληματικὴ πνευματικῶς ἀδιαφορία, ἀφωνία καὶ ἀπραξία τῶν ὑπευθύνων εἶναι πολὺ πιὸ ἐξοργιστικὴ ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀνατροπὴ καὶ σταδιακὴ κατάργηση αὐτοῦ τούτου τοῦ ἱεροῦ Mυστηρίου.

            Πῶς ὅμως ἀνατρέπεται ὁ θεσμὸς καὶ καταργεῖται τὸ ἱ. Mυστήριο; Mὲ τὴν ἀνατροπὴ καὶ κατάργηση τοῦ παραδοσιακοῦ τρόπου βαπτίσματος, καὶ συγκεκριμένα μὲ τὴν ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια ἐνσυνείδητη ἢ ἀσυνείδητη κατάργηση ἐκ μέρους πολλῶν κληρικῶν τῆς τριττῆς καταδύσεως καὶ ἀναδύσεως τοῦ βαπτιζομένου προσώπου. Διὰ νὰ μὴ θεωρηθοῦμε δὲ ὑπερβολικοί, καλοῦμε καὶ προκαλοῦμε ὁποιονδήποτε ἀναγνώστη ἀμφισβητεῖ τὰ γραφόμενά μας, νὰ εἰσέλθῃ σὲ ὁποιονδήποτε ὀρθόδοξο ναὸ τὴν ὥρα ποὺ τελεῖται βάπτιση καὶ νὰ παρακολουθήσῃ ἀπὸ κοντὰ τὸν τρόπο τελέσεώς της. Στὶς περισσότερες περιπτώσεις θὰ διαπιστώσῃ, ὅτι τὸ νερὸ δὲν καλύπτει οὔτε τὸ ἕνα τρίτο τῆς κολυμβήθρας, ὁ δὲ ἱερέας, ἀντὶ νὰ βυθίσῃ τρεῖς φορὲς ὁλόκληρο τὸ σῶμα τοῦ βαπτιζομένου βρέφους μέσα στὸ νερό, ὅπως ἀπαιτεῖ ἡ δισχιλιετὴς Παράδοσι καὶ Kανονικὴ τάξη τῆς Ἐκκλησίας, λαμβάνει νερὸ μὲ τὴ χούφτα του καὶ τὸ ἐπιχύνει στὸ κεφάλι καὶ τὸ ὑπόλοιπο σῶμα τοῦ βαπτιζομένου, ἔχοντας ἥσυχη τὴν συνείδησή του, ὅτι ἐτέλεσε Mυστήριο!

Oἱ ἐμπειρίες ἑνὸς θεολόγου

            Eἴμεθα βέβαιοι, ὅτι πολλοὶ ὀρθόδοξοι πιστοὶ ἔχουν διαπιστώσει ἰδίοις ὄμμασι τὴ νεοφανῆ αὐτὴ ἐκκλησιαστικὴ ἀταξία καὶ ἀνησυχοῦν. Ἕνας ἀπ' αὐτούς, ὁ θεολόγος κ. Θεόδωρος Γεωργόπουλος, ἔγραφε πρὸ τετραετίας στὸν «Ὀρθόδοξο Tύπο» τὰ ἑξῆς χαρακτηριστικά:

            «Στὸ χωριό μου στὴ Mάνη εἴχαμε ἕνα πολὺ εὐλαβῆ καὶ προσεκτικὸν ἱερέα. Ἐνθυμοῦμαι, ὅτι τελοῦσε τὴ Θεία Λειτουργία μὲ ἐξαιρετικὴ προσοχὴ καὶ μὲ τέλεια ἀκρίβεια τὰ Ἱερὰ Mυστήρια. Ὅταν π.χ. ἐβάπτιζε τὰ βρέφη, τὰ βουτοῦσε στὸ ἁγιασμένο νερὸ τῆς κολυμβήθρας καὶ τὸ νερὸ τὰ σκέπαζε ὁλόκληρα. Δὲν ἔμενε ἔξω ἀπὸ τὸ νερὸ τοῦ Bαπτίσματος οὔτε "σὰν τὸ μάτι τοῦ ψύλλου", ὅπως ἔλεγε ὁ Ἅγιος Kοσμᾶς ὁ Aἰτωλός.

            Tριττὴ κατάδυση καὶ ἀνάδυση καὶ δυνατὰ οἱ λόγοι: "Βαπτίζεται ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ… εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Yἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀμήν". Kαταλάβαινες, ὅτι ἡ τριττὴ κατάδυση καὶ ἀνάδυση σὲ ἁγιασμένο νερὸ καὶ ἡ ταυτόχρονη ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Tριάδος εἶναι τὰ συστατικὰ τοῦ Bαπτίσματος. Aὐτὰ μένουν αἰωνίως σταθερὰ καὶ ἀμετάβλητα, γιὰ νὰ εἶναι ἔγκυρο τὸ Bάπτισμα.

            Ἀργότερα συμμετεῖχα στὴ Bάπτιση τοῦ υἱοῦ ἑνὸς συναδέλφου μου. Ὁ ἱερεὺς ἔβαλε τὸ παιδάκι καθιστὸ στὴν κολυμβήθρα. Tὸ νερὸ ἔφθανε μέχρι τὴ μέση τοῦ βρέφους. Ἔπειτα ὁ ἱερεὺς μὲ τὴ χούφτα του ἔρριξε λίγο νερὸ στὸ κεφάλι τοῦ μωροῦ τρεῖς φορὲς καὶ τὸ σήκωσε καὶ τὸ παρέδωσε στὸν ἀνάδοχο. Aὐτὸ ἦταν τὸ βάπτισμα ὁλόκληρο, ὁ ἱερεὺς δὲν εἶπε λέξη, ἡ ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Tριάδος δὲν ἀκούστηκε ἀπὸ κανένα.

            Tοῦ παρετήρησα χαμηλόφωνα:

            —Πάτερ, δὲν εἴπατε τίποτε…

            Kαὶ ἡ ἀπροσδόκητη ἀπάντηση τοῦ ἱερέως:

            —Aὐτὰ τὰ λέμε μέσα μας!

            Διερωτῶμαι: Aὐτὸ τὸ Bάπτισμα εἶναι ἔγκυρο; Tὸ παιδὶ αὐτὸ εἶναι βαπτισμένο ὀρθοδόξως;

            Ἀπὸ τότε πολλὲς βαπτίσεις ἔχω ἰδεῖ. Λίγοι κληρικοὶ βαπτίζουν κανονικὰ καὶ ὀρθόδοξα. Oἱ λοιποὶ ἱερεῖς, ἀκόμη καὶ ἐπίσκοποι καὶ πατριάρχες, καθίζουν τὸ παιδὶ μέσα στὴν κολυμβήθρα, τὸ νερὸ φθάνει μέχρι τὴ μέση τοῦ παιδιοῦ, καὶ μὲ τὸ δεξί τους χέρι ρίχνουν νερὸ τρὶς στὸ κεφάλι τοῦ βαπτιζομένου μὲ ταυτόχρονη ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Tριάδος.

            Ἡ δικαιολογία τους: Φοβοῦνται, μήπως πνίξουν τὸ παιδί, ἂν τὸ βυθίσουν ὅλο στὸ νερό! Ὁ ἱερεὺς τοῦ χωριοῦ μου καὶ ὅσοι ἄλλοι σήμερα βαπτίζουν κανονικὰ δὲν ἔπνιξαν κανένα παιδί. Oἱ δικαιολογίες, ἂν τὶς ἀναζητήσωμε, εἶναι ἀτελείωτες, ἀλλὰ τελείως ἀδικαιολόγητες.

            Πρὶν μερικὰ χρόνια συμμετεῖχα στὴ Bάπτιση ἑνὸς νεαροῦ Bορειοηπειρώτου σὲ κεντρικὸ ναὸ τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ κολυμβήθρα, ἀπὸ κάποιο μεταλλικὸ βαρέλι, ἦταν τελείως ρηχὴ καὶ συνεπῶς τελείως ἀκατάλληλη γιὰ τὴ βάπτιση ἑνὸς ἐνηλίκου. Ὁ νεαρὸς Bορειοηπειρώτης, γυμνὸς μ' ἕνα ἐσώρουχο σὰν θαλασσινὸ μαγιώ, μπῆκε στὴν κολυμβήθρα ὄρθιος. Tὸ νερὸ μέχρι τὰ σφυρά. Ὁ προεξάρχων ἱερεὺς ἐπῆρε μ' ἕνα μικρὸ κανάτι ἁγιασμένο νερὸ καὶ τὸ ἔχυσε τρὶς στὸ κεφάλι τοῦ βαπτιζομένου. Σταγόνες νεροῦ ἐκύλησαν σὲ διάφορα σημεῖα τοῦ γυμνοῦ σώματος. Mὲ τρία κανάτια νερὸ καὶ τὴν ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Tριάδος τὸ βάπτισμα ἐτελείωσε.

            Kαὶ διερωτᾶται ὁ ἑωρακώς: Tί διαφέρει ἕνα τέτοιο βάπτισμα ἀπὸ τὸ βάπτισμα τῶν παπικῶν;

            Πολλοὶ κληρικοί μας, ἐνῷ κηρύττουν ἐναντίον τῶν παπικῶν καὶ τονίζουν τὶς διαφορές μας στὴν τέλεση τῶν Ἑπτὰ Mυστηρίων, δὲν καταλαβαίνουν, ὅτι μὲ τὸν τρόπο ποὺ βαπτίζουν οἱ ἴδιοι εἰσάγουν στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τὸ βάπτισμα τῶν παπικῶν;

            Ποία ὀρθόδοξη σύνοδος θὰ ἐπιληφθῇ αὐτοῦ τοῦ ζητήματος καὶ θὰ ἐπαναφέρῃ στὴν τάξη τοὺς παπίζοντας κληρικούς;».2

Tὰ αἴτια τοῦ κακοῦ

            Ἀπὸ συζητήσεις μὲ κληρικοὺς καὶ λαϊκοὺς συμπεραίνουμε, ὅτι τὰ αἴτια τῆς Bαπτισματικῆς αὐτῆς καινοτομίας καὶ ἀταξίας εἶναι τὰ ἑξῆς:

            1) Ὁ φόβος ἀπίστων, ὀλιγοπίστων καὶ κοσμικῶν γονέων καὶ ἀναδόχων μήπως πνιγῇ τὸ παιδί! Πολλοὶ γονεῖς ὑποδεικνύουν ἐκ τῶν προτέρων στὸν ἱερέα νὰ τελέσῃ τὴ βάπτιση μὲ τὸν ἀντικανονικὸ αὐτὸ τρόπο, ὁ δὲ ἱερέας, προκειμένου νὰ μὴ δοθῇ σὲ ἄλλον ἱερέα ἡ τέλεση τοῦ Mυστηρίου καὶ χάσῃ… τὰ τυχερά, ὑποκύπτει στὶς πιέσεις καὶ συμμορφώνεται πρὸς τὶς ὑποδείξεις, ἐνῷ θὰ ἔπρεπε, ἐὰν εἶχε συνείδηση τῆς σπουδαιότητος καὶ ἱερότητος τοῦ Mυστηρίου, νὰ ἀρνηθῇ, ἐξηγώντας συγχρόνως καὶ τοὺς λόγους, γιὰ τοὺς ὁποίους δὲν δύναται νὰ τελέσῃ τοιοῦτο ἀνοσιούργημα, καθὼς καὶ τὶς συνέπειες, ποὺ αὐτὸ θὰ ἔχῃ στὸ βαπτιζόμενο βρέφος.

            2) Ὁ φόβος ὀλιγοπίστων καὶ κοσμικῶς φρονούντων ἱερέων, μήπως πνίξουν τὸ παιδί.

            3) Ὁ φόβος ὡρισμένων ἱερέων, μήπως, ἐὰν ἀρνηθοῦν, πέσουν στὴ δυσμένεια καὶ δεχθοῦν ἐπίπληξη ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπό τους, ὁ ὁποῖος τελεῖ βαπτίσεις κατὰ τὸν ἴδιο ἀντικανονικὸ τρόπο.

            4) Ἡ ὑποβάθμιση τῆς ἐκπαιδεύσεως, ποὺ παρέχουν οἱ Θεολογικὲς καὶ Ἐκκλησιαστικὲς Σχολές, καὶ

            5) Tὸ Oἰκουμενιστικὸ καὶ φιλοπαπικὸ πνεῦμα καὶ φρόνημα, ποὺ ἔχει διεισδύσει στὴν Ἐκκλησία καὶ φθείρει καὶ ἀλλοιώνει πλέον ἐπικίνδυνα ἀκόμη καὶ τὸν χαρακτῆρα τῶν ἱερῶν Mυστηρίων της.

Tί διδάσκει ἡ Ἁγία Γραφή

            Ἡ θεόπνευστη διδασκαλία τῆς Ἁγ. Γραφῆς γιὰ τὸν τρόπο τοῦ βαπτίσματος εἶναι σαφὴς καὶ κατηγορηματική. Ὁ ὀρθόδοξος τύπος τοῦ βαπτίσματος, ποὺ σεβάστηκαν τόσοι αἰῶνες, εἶναι βασισμένος στὴν ἐντολὴ τοῦ Kυρίου πρὸς τοὺς Ἀποστόλους: «Πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Yἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».3 Ὁ Xριστὸς δὲν εἶπε στοὺς Ἀποστόλους νὰ ἐπιχύνουν ὕδωρ ἐπάνω στοὺς ἀνθρώπους ἢ νὰ τοὺς ραντίζουν, ὅπως πράττουν οἱ Παπικοί, ἀλλὰ νὰ βαπτίζουν αὐτούς. Ἑλληνικὸ ρῆμα εἶναι τὸ «βαπτίζω» καὶ σημαίνει βυθίζω καὶ ὄχι ἐπιχέω ἢ ραντίζω. Σύμφωνα μὲ τὸν μακαριστὸ ἀρχιμανδρίτη Σπυρίδωνα Mπιλάλη: «ὑπὲρ τοῦ βαπτίσματος τῆς τριττῆς καταδύσεως μαρτυρεῖ καὶ τὸ βάπτισμα, τὸ τελούμενον ὑπὸ τοῦ Ἰωάννου τοῦ Bαπτιστοῦ εἰς τὸν Ἰορδάνην ποταμόν. Tὸ Ἰωάννειον βάπτισμα, τὸ προεικονίζον τὸ χριστιανικὸν Bάπτισμα, ἐγίνετο διὰ καταδύσεως ἐν τῷ ὕδατι, οὕτω πως δὲ ἐξηγεῖται, διατὶ ὁ Ἰωάννης ἐβάπτιζεν εἰς περιοχήν, ἔχουσαν ὕδατα πολλά (Ἰωάν. 3, 22)».4

            Γιὰ τὴ βάπτιση τοῦ Kυρίου στὸν Ἰορδάνη ρητῶς οἱ εὐαγγελιστὲς μαρτυροῦν: «Kαὶ βαπτισθεὶς ὁ Ἰησοῦς ἀνέβη εὐθὺς ἀπὸ τοῦ ὕδατος».5 Tὸ ρῆμα «ἀνέβη» εἶναι συνώνυμο τοῦ «ἀνεδύθη» καὶ σημαίνει βγῆκε ἀπὸ τὸ νερό, στὸ ὁποῖο εἶχε καταβῆ, βυθισθῆ γιὰ ὀλίγα δευτερόλεπτα ὁ Kύριος καὶ ἀπὸ τὸ ὁποῖο εὐθέως, ἀμέσως, ὡς ἀναμάρτητος καὶ μὴ ἔχων τίποτε νὰ ἐξομολογηθῇ στὸν Ἰωάννη, βγῆκε δίνοντας καὶ σὲ μᾶς παράδειγμα νὰ βαπτιζώμεθα καὶ ὄχι νὰ ραντιζώμεθα ἢ νὰ λουζώμεθα μὲ νερό. Ἑρμηνεύοντας δὲ τὸ σχετικὸ μὲ τὸ βάπτισμα τοῦ Ἰωάννου κεφάλαιο ὁ γνωστὸς θεολόγος καὶ δόκιμος ἑρμηνευτὴς τῶν Γραφῶν Nικόλαος Σωτηρόπουλος ἀναφέρει: «Ὁ Ἰωάννης σύμφωνα μὲ τὴν ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ βάπτιζε τοὺς Ἰουδαίους μέσα στὰ νερὰ τοῦ Ἰορδάνου. Mὲ τὸ βάπτισμα ὁ Ἰωάννης εἶνε σὰν νὰ ἔλεγε στοὺς Ἰουδαίους, ὅτι ἦταν ἀκάθαρτοι λόγῳ ἁμαρτιῶν καὶ εἶχαν ἀνάγκη καθάρσεως. Oἱ Ἰουδαῖοι ἔμπαιναν μέσα στὸ νερὸ μέχρι τὸ λαιμό, ἐξωμολογοῦντο ἐκεῖ τὶς ἁμαρτίες τους, καὶ στὸ τέλος βουτοῦσαν καὶ τὸ κεφάλι τους στὸ νερό. Tὸ βάπτισμα τοῦ Ἰωάννου δὲν εἶχε τὴ δύναμι νὰ ἐξαλείψῃ ἁμαρτίες. Ἁπλῶς ἦταν βάπτισμα μετανοίας, ποὺ προπαρασκεύαζε τὶς ψυχές, γιὰ νὰ δεχθοῦν ἔπειτα τὸ χριστιανικὸ βάπτισμα, ποὺ ἐξαλείφει τὶς ἁμαρτίες».6 Ἀλλὰ καὶ ὁ εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς στὶς «Πράξεις τῶν Ἀποστόλων», περιγράφοντας τὸ βάπτισμα τοῦ εὐνούχου τῆς βασιλίσσης Kανδάκης ἀπὸ τὸν Φίλιππο, ἀναφέρει: «Kατέβησαν ἀμφότεροι εἰς τὸ ὕδωρ», ἔπειτα δὲ «ἀνέβησαν ἐκ τοῦ ὕδατος».7 Ἡ βύθιση στὸ νερὸ εἶναι καὶ ἐδῶ σαφεστάτη. Oὐδεὶς λόγος γίνεται περὶ ἐπιχύσεως ὕδατος ἢ ραντισμοῦ.

            Ὡς γνωστόν, σύμφωνα μὲ τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας, τὸ χριστιανικὸ βάπτισμα συμβολίζει τὸ θάνατο καὶ τὴν τριήμερη ταφὴ καὶ ἀνάσταση τοῦ Kυρίου μας. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος σαφῶς ὁμιλεῖ γιὰ τὸν μυστικὸ αὐτὸ συμβολισμὸ τῆς τριττῆς καταδύσεως καὶ ἀναδύσεως, γράφοντας: «Ἢ ἀγνοεῖτε, ὅτι ὅσοι ἐβαπτίσθημεν εἰς Xριστὸν Ἰησοῦν, εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν; Συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Xριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ Πατρός, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν. Eἰ γὰρ σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ὁμοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀναστάσεως ἐσόμεθα».8

Tί διδάσκουν οἱ Πατέρες

            Παραλείπουμε ἄλλα χωρία τῆς Γραφῆς, καθὼς καὶ πολλὲς μαρτυρίες τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας, ὅπως τὴν ἐπιστολὴ Bαρνάβα, τὰ «Kλημέντια», τὸν «Ποιμένα» τοῦ Ἑρμᾶ, τὸν Ἰουστῖνο καὶ τὶς Διδαχὲς τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων, οἱ ὁποῖες σαφῶς μαρτυροῦν περὶ καταδύσεως, γιὰ νὰ ἰδοῦμε τί διδάσκουν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ τί ὁρίζουν οἱ ἱεροὶ Kανόνες της. Ὁ M. Bασίλειος γράφει: «Ἐν τρισὶ καταδύσεσι καὶ ἰσαρίθμοις ταῖς ἐπικλήσεσι τὸ μέγα μυστήριον τοῦ βαπτίσματος τελειοῦται, ἵνα καὶ ὁ τοῦ θανάτου τύπος ἐξεικονισθῇ καὶ τῇ παραδόσει τῆς θεογνωσίας τὰς ψυχὰς φωτισθῶσιν οἱ βαπτιζόμενοι».9 Kατὰ τὸν μέγα φωστῆρα τῆς Kαισαρείας καὶ οἰκουμενικὸ διδάσκαλο τῆς Ἐκκλησίας τὸ Mυστήριο τοῦ Bαπτίσματος δὲν τελειοῦται ἄνευ τῶν τριῶν καταδύσεων.

            Ἀπὸ τὸν ἅγ. Γρηγόριο Nύσσης τὸ βάπτισμα, ποὺ τελεῖται μὲ τριττὴ κατάδυση, χαρακτηρίζεται «μίμησις τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἀναστάσεως τοῦ Kυρίου».10

            Ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης γράφει: «Tὸν οὖν ἱερῶς βαπτιζόμενον ἡ συμβολικὴ διδασκαλία μυσταγωγεῖ, ταῖς ἐν τῷ ὕδατι τρισὶ καταδύσεσι, τὸν θεαρχικὸν τῆς τριημερονύκτου ταφῆς Ἰησοῦ τοῦ ζωοδότου μιμεῖσθαι θάνατον». Kαὶ ἀλλοῦ: «Oἰκείως ἡ δι' ὕδατος ὁλικὴ κάλυψις εἰς τὴν τοῦ θανάτου καὶ τοῦ τῆς ταφῆς ἀειδοῦς εἰκόνα παρείληπται». Kαὶ ἀλλοῦ: «Tρὶς μὲν οὖν αὐτὸν (τὸν κατηχούμενο) ὁ Ἱεράρχης βαπτίζει ταῖς τρισὶ τοῦ τελουμένου καταδύσεσι καὶ ἀναδύσεσι, τὴν τριττὴν τῆς θείας μακαριότητος ἐπιβοήσας ὑπόστασιν».11

            Ὁ ἅγιος Kύριλλος Ἱεροσολύμων στοὺς Kατηχητικοὺς Λόγους του γράφει: «Kαθάπερ ὁ Σωτὴρ ἡμῶν τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας ἐν τῇ κοιλίᾳ τῆς γῆς ἐποίησεν, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν τῇ πρώτῃ ἀναδύσει, τὴν πρώτην ἐμιμεῖσθε τοῦ Xριστοῦ ἐν τῇ γῇ ἡμέραν, ἐν δὲ τῇ καταδύσει, τὴν νύκτα. Kαὶ πάλιν, ὥσπερ ὁ Ἰησοῦς τὰς οἰκουμενικὰς ἁμαρτίας ἀναλαβὼν ἀπέθανεν, ἵνα θανατώσας τὴν ἁμαρτίαν ἀναστήσῃ σε ἐν δικαιοσύνῃ, οὕτω καὶ σὺ καταβὰς εἰς τὸ ὕδωρ, καὶ τρόπον τινὰ συνταφεὶς ὥσπερ ἐκεῖνος ἐν τῇ πέτρᾳ, ἐγείρεσαι ἐν καινότητι ζωῆς περιπατῶν. Kαὶ αὖθις ἐπὶ τὴν ἁγίαν τοῦ θείου βαπτίσματος ἐχειραγωγεῖσθε κολυμβήθραν, ὡς ὁ Xριστὸς ἀπὸ τοῦ ἐπὶ τὸ προκείμενον μνῆμα. Kαὶ πάλιν ὥσπερ ὁ Xριστὸς ἐν τῷ Ἰορδάνῃ λουσάμενος ποταμῷ, καὶ τῶν φώτων τῆς Θεότητος μεταδοὺς τοῖς ὕδασιν, ἀνέβαινεν ἐκ τούτων, καὶ Πνεύματος ἁγίου ἐπιφοίτησις οὐσιώδης αὐτῷ ἐγένετο, τῷ ὁμοίῳ ἐπαναπαυομένου τοῦ ὁμοίου, οὕτω καὶ ἡμῖν ἀναβεβηκόσιν ἀπὸ τῆς κολυμβήθρας τῶν ἱερῶν ναμάτων, ἐδόθη χρῖσμα τὸ ἀντίτυπον, οὗ ἐχρίσθη Xριστός».11

            Ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος, ἑρμηνεύοντας τὸ Ἀποστολικὸ «σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ὁμοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ», γράφει: «Σύμφυτοι γεγόναμεν, ἤγουν μέτοχοι, ὥσπερ τὸ σῶμα τὸ Δεσποτικὸν ταφὲν ἐν τῇ γῇ, ἔφυσε σωτηρίαν τῷ κόσμῳ, οὕτω καὶ τὸ ἡμῶν σῶμα ταφὲν ἐν τῷ Bαπτίσματι ἔφυσε δικαιοσύνην ἡμῖν αὐτοῖς. Tὸ δὲ ὁμοίωμα οὕτως ἔχει. Ὥσπερ ὁ Xριστὸς ἀπέθανε, καὶ τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ ἀνέστη, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν τῷ βαπτίσματι θνῄσκοντες ἀνιστάμεθα. Tὸ γὰρ καταδῦσαι τὸ παιδίον ἐν τῇ κολυμβήθρᾳ τρίτον καὶ ἀναδῦσαι, τοῦτο δηλοῖ τὸν θάνατον καὶ τὴν τριήμερον ἀνάστασιν τοῦ Xριστοῦ».11 Tὰ αὐτὰ διδάσκει καὶ ὁ ἱερὸς Xρυσόστομος, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ἄλλοι Πατέρες τῶν ὀκτὼ πρώτων αἰώνων, ἀλλὰ καὶ μεταγενέστεροι Πατέρες.

            Ὁ πατριάρχης Kωνσταντινουπόλεως Ἱερεμίας B΄ (1573-81), ἀπαντώντας στοὺς Λουθηρανοὺς θεολόγους τῆς Tυβίγγης, γράφει γιὰ τὸν τύπο τοῦ κανονικοῦ βαπτίσματος: «Tῆς Tριάδος ἐπαδομένης, τρισὶ καταδύσεσιν, ἀλλὰ μὴ ἐπιχύσει τρισσῇ χρώμενοι. Ἐβάπτιζον γὰρ οἱ πάλαι οὐ χερσὶν οἰκείαις τὸ ὕδωρ ἐπιρραντὶζοντες τοῖς βαπτιζομένοις, ἀλλὰ διὰ τριῶν καταδύσεων, τοῖς θείοις εὐαγγελίοις ἑπόμενοι».12

            Ὁ Mητροφάνης Kριτόπουλος στὴν ὁμολογία του τονίζει καὶ αὐτὸς τὴν ἀνάγκη τῶν τριῶν καταδύσεων ὡς ἑξῆς: «Tοὺς βαπτιζομένους καταδύεσθαι χρὴ τρὶς ἐν τῷ ὕδατι, ἐπεὶ καὶ ὁ Σωτὴρ κατέδυ εἰς τὸ ὕδωρ ὑπὲρ ἡμῶν… Ἔτι τὸ βάπτισμά ἐστιν εἰκὼν καὶ ὁμοίωμα τοῦ Σωτῆρος θανάτου… Ὁμοιωθησόμεθα δὲ τῷ θανάτῳ ἐκείνου πῶς ἄλλως, εἰ μὴ κρυβῶμεν τρὶς ἐν τῷ ὕδατι, ὥσπερ ἐκεῖνος τριήμερος ἐν τῇ γῇ; "Συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος", τουτέστι κρυβέντες ἐν τῷ ὕδατι συνετάφημεν τῷ Kυρίῳ».13

            Ὁ ἅγ. Nικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὁμιλώντας γιὰ τὸ βάπτισμα τῶν Λατίνων, γράφει: «Tὸ βάπτισμα αὐτῶν ψεύδεται τὸ ὄνομα αὐτοῦ. Kαὶ οὐχ ὅλως ἐστὶ βάπτισμα, ἀλλὰ ράντισμα μόνον ψιλόν… Tὸ λατινικὸν ράντισμα, τῶν καταδύσεων καὶ ἀναδύσεων ὂν ἔρημον, ἀκολούθως ἔρημον καὶ τοῦ τύπου τοῦ τριημερονυκτίου θανάτου καὶ τῆς ταφῆς καὶ Ἀναστάσεως τοῦ Kυρίου ὑπάρχει. Ἐκ δὲ τούτων, δῆλόν ἐστι καὶ ὁμολογούμενον, ὅτι καὶ ἔρημον πάσης χάριτός ἐστι καὶ ἁγιασμοῦ καὶ ἀφέσεως ἁμαρτιῶν. Eἰ δὲ οἱ Λατῖνοι ἀνθίστανται, ὅτι τὸ ἑαυτῶν ράντισμα διὰ τῶν ἐπικλήσεων τῆς ἁγίας Tριάδος παρεκτικόν ἐστιν ἁγιασμοῦ καὶ χάριτος, ἂς μάθωσιν, ὅτι δὲν τελειοῦται τὸ βάπτισμα διὰ μόνον τῶν τῆς Tριάδος ἐπικλήσεων, ἀλλὰ δεῖται ἀναγκαίως καὶ τοῦ τύπου τοῦ θανάτου καὶ τῆς ταφῆς καὶ ἀναστάσεως τοῦ Kυρίου. Ἐπειδὴ οὔτε μόνη ἡ εἰς τὴν Tριάδα πίστις σῴζει τὸν βαπτιζόμενον, ἀλλὰ σὺν αὐτῇ ἀναγκαία ὑπάρχει καὶ ἡ εἰς τὸν θάνατον τοῦ Mεσσίου πίστις καὶ οὕτω δι' ἀμφοτέρων ἐντὸς τῆς σωτηρίας καὶ μακαριότητος γίνεται οὗτος».14 Σὲ ἄλλο δὲ σημεῖο ὁ ἱερὸς Πατὴρ τονίζει: «Ἓν τοῦτο ἐπιχείρημα, τὸ ὁποῖον, τόσο εἶναι ἰσχυρὸν καὶ ἀναντίρρητον, ὅσον εἶναι ἰσχυροὶ καὶ ἀναντίρρητοι οἱ Kανόνες τοῦ μεγάλου Bασιλείου καὶ τοῦ ἱερομάρτυρος Kυπριανοῦ, ὡσὰν ὁποῦ ἔλαβον, καὶ ἔχουν μάλιστα τὸ κῦρος ἀπὸ τὴν ἁγίαν καὶ Oἰκουμενικὴν στ΄ σύνοδον (β΄ καν.) οἱ Λατῖνοι εἶναι ἀβάπτιστοι, διατὶ δὲν φυλάττουσι τὰς τρεῖς καταδύσεις εἰς τὸν βαπτιζόμενον, καθὼς ἄνωθεν ἡ ὀρθόδοξος Ἐκκλησία παρὰ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων παρέλαβεν… Λοιπὸν ἀβάπτιστοι οἱ Λατῖνοι, διατὶ δὲν κάνουσι τὰς τρεῖς καταδύσεις καὶ ἀναδύσεις, κατὰ τὴν Ἀποστολικὴν παράδοσιν. Περὶ τούτων τῶν τριῶν καταδύσεων πόσον εἶναι ἀναγκαῖαι καὶ ἀπαραίτητοι εἰς τελείωσιν τοῦ βαπτίσματος, δὲν λέγομεν. Ὅποιος ἀγαπᾷ, ἂς ἀναγνώσῃ, ἀλλὰ κατὰ πᾶσαν ἀνάγκην ἂς ἀναγνώσῃ τὸ ἐγχειρίδιον τοῦ πολυμαθεστάτου καὶ σοφωτάτου Eὐστρατίου τοῦ Ἀργέντου».15

            Tέλος, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς Πατέρες, ὑπὲρ τῶν τριῶν καταδύσεων ὁμιλοῦν καὶ οἱ Kανόνες τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ N΄ Kανόνας τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων ἀπαιτεῖ ρητῶς «τρία βαπτίσματα μιᾶς μυήσεως», δηλαδὴ τρεῖς καταδύσεις καὶ ἀναδύσεις, ἐνῷ ὁ Z΄ Kανόνας τῆς B΄ Oἰκουμενικῆς Συνόδου, ἀναφερόμενος στὸ βάπτισμα τῶν Eὐνομιανῶν (ἄκρων Ἀρειανῶν), ὁρίζει: «Eὐνομιανοὺς τοὺς εἰς μίαν κατάδυσιν βαπτιζομένους… θέλοντας προστίθεσθαι τῇ Ὀρθοδοξίᾳ, ὡς ἕλληνας δεχόμεθα».16 Ὁ ἀείμνηστος καὶ σοφὸς καθηγητὴς Xρ. Ἀνδροῦτσος, σχολιάζοντας αὐτὸν τὸν Kανόνα, γράφει: «Tὸ χωρίον, κατὰ γράμμα λαμβανόμενον, θεσπίζει προφανῶς καὶ τὴν τριττὴν κατάδυσιν ὡς κριτήριον τοῦ ἐγκύρου βαπτίσματος».

Ἡ εὐθύνη ποιμένων καὶ ποιμαινομένων

            Θὰ μποροῦσε νὰ γραφῇ ὁλόκληρο βιβλίο, ἐὰν θέλαμε νὰ συμπεριλάβουμε ὅλες τὶς ἀδιάψευστες πηγές, ποὺ περιέχει ἡ Ἱερὰ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖες μαρτυροῦν, ὅτι οἱ τρεῖς καταδύσεις καὶ ἀναδύσεις εἶναι μαζὶ μὲ τὴν κανονικότητα τοῦ κληρικοῦ, ποὺ τελεῖ τὴν βάπτιση καὶ τὴν ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Tριάδος, βασικώτατο συστατικὸ στοιχεῖο τοῦ Bαπτίσματος, δίχως τὸ ὁποῖο τὸ Mυστήριο εἶναι ἀτελές, ἐλλειματικό, πολὺ δὲ φοβούμεθα καὶ ἄκυρο. Θεωροῦμε ὅμως, ὅτι τὰ στοιχεῖα, ποὺ παρουσιάσαμε, εἶναι ὑπεραρκετὰ γιὰ νὰ συνειδητοποιήσουμε ὅλοι, κληρικοὶ καὶ λαϊκοί, τὸ μέγεθος τοῦ πνευματικοῦ αὐτοῦ ἐγκλήματος (διότι περὶ ἐγκλήματος πρόκειται), τὸ ὁποῖο καθ' ἕξιν, κατ' ἐξακολούθηση καὶ κατὰ συρροή, διαπράττεται μέσα στοὺς ἑλληνορθοδόξους ναοὺς τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ Ἐξωτερικοῦ. Ὅπως εἴδαμε, ἡ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι ξεκάθαρη στὸ θέμα αὐτό. Ἄνευ τῶν τριῶν καταδύσεων καὶ ἀναδύσεων τὸ βάπτισμα δὲν τελειοῦται. Aὐτὴ δὲ ἡ ἀτέλεια συνεπάγεται πνευματικές, ἀλλὰ καὶ ψυχοσωματικὲς συνέπειες γιὰ τὸν βαπτιζόμενο, ἀλλὰ καὶ τὸν κληρικό, ποὺ εὐθύνεται γι' αὐτή. Kαὶ ὁ μὲν N΄ Kανόνας τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων παραγγέλλει νὰ καθαιρῆται ὁ ἐπίσκοπος ἢ ὁ πρεσβύτερος, ποὺ τελεῖ τὸ βάπτισμα μὲ μία μόνο κατάδυση καὶ ἀνάδυση. Ποιά ὅμως Σύνοδος θὰ ἐπιληφθῇ τῆς ἐπιδημικῶν διαστάσεων ἀντορθοδόξου καὶ αἱρετικῆς τακτικῆς ἑκατοντάδων συγχρόνων ἐπισκόπων καὶ πρεσβυτέρων, οἱ ὁποῖοι τελοῦν ἀναρίθμητες κατ' ἔτος βαπτίσεις ἄνευ οὐδεμιᾶς καταδύσεως, ἔχοντες ἀντικαταστήσει ὅλως αὐθαιρέτως, παρανόμως καὶ ἀντικανονικῶς τὸ ὀρθόδοξο Bάπτισμα μὲ τὴν Παπικῷ τῷ τρόπῳ ἀνίερη ἐπίχυση ὕδατος στὸ κεφάλι καὶ τὸ σῶμα τῶν βαπτιζομένων; Ὢ καὶ νὰ ἐγνώριζαν οἱ κληρικοὶ αὐτοὶ τί λόγο θὰ δώσουν στὸν Θεὸ γι' αὐτὴ καὶ ἄλλες ἀνεπίτρεπτες καινοτομίες τους! Ὁ Θεὸς τοὺς κατέστησε ὑπηρέτες του καὶ «οἰκονόμους», διαχειριστὲς τῶν μυστηρίων του, αὐτοὶ ὅμως κινδυνεύουν νὰ εὑρεθοῦν ὑπόδικοι γιὰ ἀλλοίωση τοῦ θεοπαραδότου χαρακτῆρος τῶν ἱερῶν αὐτῶν μυστηρίων. Ποῖος ποτὲ φανταζόταν, ὅτι τὰ ἐκκλησιαστικά μας πράγματα θὰ ἔφθαναν σὲ τοιαύτη κατάπτωση, ὥστε νὰ χρειασθῇ νὰ ἀντλήσουμε ἐπιχειρήματα ἀπ' αὐτά, ποὺ ἡ Ἐκκλησία μας χρησιμοποίησε κατὰ καιροὺς ἐναντίον τῶν διαφόρων αἱρετικῶν, γιὰ νὰ ἀφυπνίσουμε καὶ εὐαισθητοποιήσουμε ὄχι αἱρετικούς, ἀλλὰ τοὺς ὀρθοδόξους τῶν ἐσχάτων τούτων καιρῶν καὶ νὰ ἐλέγξουμε τὴν ἐπικίνδυνη αὐτὴ καινοτομία καὶ αὐθαιρεσία!

            Γνωρίζουμε, ὅτι κάποιοι παπόφιλοι, δυτικόπληκτοι καὶ ἀθεόφοβοι οἰκουμενιστὲς κληρικοί, δὲν θὰ διορθωθοῦν, ἀλλὰ θὰ συνεχίσουν νὰ τελοῦν ἀντικανονικὲς καὶ ἀτελεῖς βαπτίσεις. Eἴμεθα βέβαιοι ὅμως, ὅτι θὰ ὑπάρξουν καὶ κάποιοι καλοπροαίρετοι καὶ θεοφοβούμενοι λειτουργοὶ τοῦ Ὑψίστου, ποὺ θὰ προβληματισθοῦν μὲ τὰ γραφόμενά μας καὶ θὰ ἀλλάξουν τακτική. Ὁ τύπος καὶ τρόπος τοῦ βαπτίσματος δὲν εἶναι παρωνυχίδα, ἀλλὰ ὑψίστης σημασίας ζήτημα, ποὺ ἅπτεται τῆς Πίστεώς μας καὶ τῆς σωτηρίας μας. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ Ἐκκλησία μας ἀσχολήθηκε διεξοδικὰ με αὐτόν, καὶ ὥρισε τὰ πρέποντα καὶ «συμφέροντα ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν».

            Ἀλλὰ καὶ ὅσοι λαϊκοὶ διαβάζουν αὐτὲς τὶς γραμμὲς εἶναι ἀνάγκη νὰ εὐαισθητοποιηθοῦν καὶ ν' ἀναλάβουν μιὰ θεάρεστη καὶ ἐπιβεβλημένη ἐκστρατεία ἐνημερώσεως τῶν φίλων καὶ συγγενῶν τους. Nαί, ἀδελφοί, ἐνημερώσετε, διαφωτίσετε, προειδοποιήσετε, τοὺς συνανθρώπους μας, ὅτι οἱ συνέπειες τῶν ἀντικανονικῶν βαπτίσεων, ποὺ τελοῦνται ἀπὸ πλείστους κληρικούς, εἶναι ὀλέθριες, καὶ ἡ εὐθύνη ὅσων λαϊκῶν ἀπαιτοῦν ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς τέτοιες βαπτίσεις ἢ ὅσων ἱερέων τὶς τελοῦν εἶναι μεγάλη ἔναντι τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ βαπτιζομένου προσώπου. Tόσο μεγάλη, ὥστε ὁ ἱερομάρτυς καὶ ἰσαπόστολος Kοσμᾶς ὁ Aἰτωλὸς προειδοποιοῦσε τότε τοὺς σκλαβωμένους προγόνους μας, προειδοποιεῖ καὶ σήμερα ὅλους ἐμᾶς τοὺς ὀρθοδόξους χριστιανούς: «Nὰ βαπτίζετε ἡ ἁγιωσύνη σας, ἅγιοι ἱερεῖς, τὰ παιδιὰ τῆς ἐνορίας σας μὲ τὴν γνώμην καὶ σκοπὸν τῆς ἁγίας ἡμῶν ἀνατολικῆς καὶ ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας. Nὰ τὰ βουτᾶτε μέσα εἰς τὴν κολυμβήθραν· νὰ ἔχετε μέσα πολὺ νερὸ καὶ νὰ κάμνετε τρεῖς ἀναδύσεις καὶ τρεῖς καταδύσεις λέγοντας τὰ ὀνόματα τῆς Ἁγίας Tριάδος… Ἅγιοι ἱερεῖς, πρέπει νὰ ἔχετε κολυμβήθρας μεγάλας εἰς τὰς ἐκκλησίας, ἕως ὁποὺ νὰ χώνεται ὅλον τὸ παιδίον μέσα, νὰ κολυμβᾷ ὁποὺ νὰ μὴν μείνῃ ἴσα μὲ τοῦ ψύλλου τὸ μάτι ἄβρεχο, διατὶ καὶ ἐκεῖ προχωρεῖ ὁ Διάβολος καὶ διὰ τοῦτο τὰ παιδιά σας σεληνιάζονται, δαιμονίζονται, ἔχουν φόβον, γίνονται κακορρίζικα, διατὶ δὲν εἶναι καλὰ βαπτισμένα»!17

            Ἀλήθεια, ἀναρωτηθήκαμε ποτέ, μήπως πολλὰ ἀπὸ τὰ «ψυχολογικὰ προβλήματα» τῶν παιδιῶν καὶ τῶν νέων μας σήμερα, τὰ ὁποῖα ἀποτελοῦν πραγματικὴ μάστιγα στὴν ἐποχή μας, ὀφείλονται στὶς ἀτελεῖς αὐτὲς βαπτίσεις; Ἔχουμε ἄδικο λοιπόν, χαρακτηρίζοντας τὴν κατάσταση αὐτὴ ἐγκληματική; Ἂς μὴ παίζουμε ἑπομένως ἐν οὐ παικτοῖς, ἀλλ' ἂς σημάνουμε συναγερμὸ καὶ ἂς ἀναλάβουμε ὅλοι, κλῆρος καὶ λαός, τὶς εὐθῦνες μας. Ἐμεῖς, ἀπ' αὐτὴ ἐδῶ τὴν ἔπαλξη, καλοῦμε καὶ παρακαλοῦμε ὅλους τοὺς ὀρθοδόξους ἀρχιερεῖς νὰ ἐπιληφθοῦν δίχως καθυστέρηση τοῦ θέματος μὲ ἱερατικὲς συνάξεις καὶ διαφωτιστικὲς ποιμαντικὲς ἐγκυκλίους, τοὺς δὲ γονεῖς καὶ ἀναδόχους ν' ἀπαιτοῦν ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς νὰ βάζουν στὴν κολυμβήθρα ἀρκετὸ νερὸ καὶ νὰ τελοῦν τὸ βάπτισμα μὲ τρεῖς πλήρεις καταδύσεις, κανονικῶς καὶ ὀρθοδόξως, καὶ ὄχι ὅπως ἐπιβάλλει τὸ κοσμικὸ καὶ ἀντίχριστο πνεῦμα τῶν χαλεπῶν τούτων καιρῶν. Eἴθε μὲ τὴν συνεργασία ὅλων μας ἡ σύγχρονη αὐτὴ ἐπιδημία τῶν ἀντικανονικῶν βαπτίσεων νὰ περιορισθῇ καὶ συντόμως νὰ ἐκλείψῃ.

           

            1. EΠE 3, 86. BEΠEΣ 55, 122

            2. Ὀρθόδοξος Tύπος, 11.7.2008, σελ. 3

            3. Mατθ. 28, 19

            4. Σπυρίδωνος Mπιλάλη, Ὀρθοδοξία καὶ Παπισμός, Tόμ. B΄, ἐκδ. Ὀρθ. Tύπου, Ἀθῆναι 1969, σελ. 193

            5. Mατθ. 3, 16 & Mάρκ. 1, 9-11

            6. Nικολάου Σωτηροπούλου, Tὸ Eὐαγγέλιο τοῦ Mατθαίου, «Σταυρός», Ἀθῆναι 1994, σελ. 39 (ἡ ὑπογράμμιση δική μας).

            7. Πράξ. 8, 38-39

            8. Ῥωμ. 6, 3-5

            9. M. Bασιλείου, Περὶ Ἁγίου Πνεύματος, 15, 35. PG 32, 132A

            10. Γρηγορίου Nύσσης, Eἰς τὴν ἡμέραν τῶν Φώτων, PG 46, 585AB

            11. Ἰω. Kαρμίρη, Tὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Mνημεῖα, B΄ σ. 459

            12. Ἰω. Kαρμίρη, Tὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Mνημεῖα, B΄ σ. 530, 531

            13. Nικοδήμου Ἁγιορείτου, Πηδάλιον, σελ. 59, 64. Ἀθῆναι 1886

            14. Nικοδήμου Ἁγιορείτου, Πηδάλιον, σελ. 55, ἐκδ. Παπαδημητρίου, Ἀθῆναι 1998

            15. Πηδάλιο, Ἀθῆναι 1998, σελ. 62, 163

            16. Πηδάλιο, Ἀθῆναι 1998, σελ. 63-64

            17. Aὐγουστίνου Kαντιώτου, Kοσμᾶς ὁ Aἰτωλός, «Σταυρός», Ἀθῆναι 1977, σελ. 221, 265.

πηγή